ZANIMLJIVA OTKRIĆA PRED PUBLIKOM

ZRENJANIN – Torontalska županija, od Srednjeg veka i Despota Đurđa Brankovića, jednog od prvih velikih župana, pa do kraja Prvog svetskog rata, tema je više nego zapažene izložbe u zrenjaninskom Narodnom muzeju.

Obilje arhivskog materijala, starih mapa, dokumenata, isečaka iz štampe fotografija i slika, čine ovu postavku reprezentativnom, kao što je bilo i takozvano zlatno doba Torontalske županije, u drugoj polovini 19. veka, čije sedište je bio Veliki Bečkerek, današnji Zrenjanin. Sve to brižljivo je pripremio master istorije Filip Krčmar iz Istorijskog arhiva Zrenjanin. Izložbeni materijali sastavni su deo njegove doktorske disertacije o Torontalskoj županiji od 1860. do 1918. godine, i obrnuto, disertacija je samo jedan segment celokupne izložbe koja obuhvata mnogo širi period.

– Ovo je bila nedovoljno istražena tema, kojom se malo ko bavio na srpskom jeziku, osim u segmentima. To je važan period koji je zaboravljen i skrajnut, doba kada je Veliki Bečkerek, današnji Zrenjanin, bio jedan važan regionalni centar, sedište županije i velikog župana. A posebno takozvano zlatno doba, u drugoj polovini 19. veka, kada su građene pruge, mostovi, fabrike, kada je beležen napredak na svim poljima – priča autor izložbe Filip Krčmar, koji je godinu dana mukotrpnog rada proveo „kopajući“ po zrenjaninskoj arhivskoj građi, listajući knjige i dokumenta iz Biblioteke Matice srpske, Arhiva Vojvodine i arhiva u Mađarskoj.

U istraživanju je otkriveno mnogo davno zaboravljenih detalja.

– Za mene je otkriće da je Bela Bartok, svetski velikan, rođen u mestu koje je tada bilo u Torontalskoj županiji. Zanimljivo je i da je plemić Bela Talijan bio u bračnim vezama sa Obrenovićima. Takvih skrivenih detalja je bezbroj – ističe autor izložbe, ali izdvaja dva slučaja, koji su zanimljivi zbog poređenja sa sadašnjim vremenom.

– Veliki župan Moric Ronai, koji je na dužnost stupio 1871. godine zadržao se samo dve godine. On se našao se na udaru Friđeša Balaša, urednika lista „Torontal“ na mađarskom, koji ga je optuživao da nanosi štetu županiji. Ronai je podneo ostavku, pa izazvao Balaša na fizički obračun, zakazan u Srpskom Itebeju. Župan u ostavci dobro je namlatio urednika, naneo mu dve teže povrede, a posle toga potpuno se povukao iz javnog života i odselio u Budimpeštu – priča Krčmar.

I drugi slučaj zanimljiv je zbog ostavke, ali ne zbog pisanja štampe, već delanja onovremenih „tajkuna“. Jene Ronai, koji je napravio čuda za svog mandata, ustoličio vatrogastvo i sport, imao bitno učešće u organizovanju Milenijumske izložbe 1896. morao je ipak 1902. da podnese ostavku, zbog „napakovane“ afere. Iako je bio veoma uticajan i cenjen u monarhiji, imao je moćne neprijatelje među plemićima. Zamerio se torontalskoj porodici Danijel, no oni nisu uspeli da ga sruše. Ali, kada se Lazar Dunđerski, tada najbogatiji srpski plemić, urotio protiv njega, naterao ga je da odstupi sa županijskog trona.

Na izložbi je dotaknuta i istorija takozvanih malih ljudi, kroz pobune protiv plemstva krajem 19. veka i tada čuvenu Elemirska bunu iz 1897. godine, u kojoj je pala i krv, a dva žandarma platila su glavom gušenje pobune.

– Ova izložba je vrh ledenog brega, ona je tek otvorila mnoštvo tema, koje čekaju da budu obrađene, a od materijala koji je prikupljen može se napraviti masa manjih naučnih radova – zaključuje Krčmar.