Alarmantna ogoljenost terena: Srednji Banat bez plana i rešenja za nedovoljnu pošumljenost

Dok je prosečna pošumljenost u Srbiji oko 29%, a u Vojvodini oko 7%, u Srednjem Banatu je taj procenat znatno niži, a u nekim opštinama dostiže alarmantno niske vrednosti: Sečanj oko 0,37%, Žitište oko 0,4%, Nova Crnja ispod 1%, Novi Bečej oko 1,7%, dok Grad Zrenjanin ima tek oko 3,2%.

Ova drastična ogoljenost terena nije samo estetski problem. Profesor Saša Orlović, direktor Instituta za nizijsko šumarstvo, upozorava za portal zrenjaninski.com da „nedostatak šuma odnosno drveća na prostoru Srednjeg Banata u području u kojem je poljoprivreda dominantna delatnost dugoročno može dovesti do degradacije zemljišta a i pogoršavaju se mikroklimatski uslovi za biljnu proizvodnju odnosno rast poljoprivrednih kultura što dovodi do smanjenja prinosa. Dugoročno gledano mogu se pojačati procesi desertifikacije (nastanka pustinje)“.

PROČITAJTE JOŠ: Bogatstvo na papiru, beda na terenu: Kako se (ne) čuvaju spomenici kulture u Banatu?

Klimatske promene, koje se ogledaju u višim temperaturama i lošem rasporedu padavina, dodatno pogoršavaju uslove za poljoprivredu, čineći šume još kritičnijim faktorom za opstanak dominantne delatnosti u regiji.

Nespremnost lokalnih samouprava i propuštene šanse

Uprkos pretećim ekološkim i ekonomskim rizicima, lokalne samouprave u Srednjem Banatu pokazuju iznenađujuću pasivnost u rešavanju problema. Prošlogodišnji pokrajinski konkurs za podizanje novih šuma, na kojem je dodeljeno oko 23,5 miliona dinara, prošao je bez ijednog prijavljenog iz regije Srednjeg Banata. Isto važi i za projekte melioracije šuma, za koje je bilo namenjeno oko 117 miliona dinara.

Ovaj nedostatak proaktivnosti rezultat je, kako analize pokazuju, višestrukih sistemskih problema.

Nedostatak planova: Većina vojvođanskih opština, uključujući i one u Srednjem Banatu, nema godišnje i višegodišnje planove za pošumljavanje, što ukazuje na odsustvo strateškog pristupa. Opština Sečanj, na primer, nije imala godišnje programe korišćenja sredstava od naknada za korišćenje drveta niti višegodišnji program pošumljavanja dok ga Institut za nizijsko šumarstvo nije izradio.

Namensko trošenje sredstava: Iako Zakon propisuje da se deo novca od naknada za seču šume (30%) usmerava u lokalni budžet, taj novac se često ne koristi namenski za pošumljavanje, već se preusmerava za druge budžetske potrebe. U periodu 2014-2022. godine, prihodi Opštine Sečanj od ovih naknada bili su minimalni (ukupno 475.550 dinara), što dodatno objašnjava nedostatak sopstvenih ulaganja.

Oslanjanje na fondove: Lokalne samouprave se pretežno oslanjaju na konkurse Pokrajinskog sekretarijata i Ministarstva zaštite životne sredine. Problem je što se veći deo novca iz fondova za šume troši na izgradnju šumskih puteva, a ne na podizanje novih šuma. Procenjuje se da bi se, sa sadašnjim tempom pošumljavanja, optimalna pošumljenost Vojvodine dostigla tek za 1.500 godina.

Ipak, projekti pošumljavanja za lokalne samouprave, koje finansira Pokrajinski sekretarijat od 2013. godine, izrađeni su za opštine Sečanj i Novi Bečej, a Grad Zrenjanin je projekat dobio 2023. godine putem finansiranja UNDP-a. Takođe, Opština Sečanj je jednom učestvovala na konkursu Fonda za šume i dobila 2 miliona dinara za sadnju tvrdih lišćara na 12,78 hektara. U Novom Bečeju postoje pojedinačne inicijative uz pomoć Ministarstva zaštite životne sredine i udruženja građana, poput inicijative „Ozelenimo Bečej“.

Analiza Ekološkog centra „Stanište“ pokazala je i da se u ovoj oblasti poslednjih godina ne finansira podizanje vetrozaštitnih pojaseva, iako je reč o regiji izloženoj jakim vetrovima. Prema podacima koje je objavilo „Stanište“, Grad Zrenjanin u periodu od 2014. do 2024. godine nije uložio nijedan dinar u podizanje vetrozaštitnih pojaseva na svojoj teritoriji, baš kao i Opština Sečanj.

Opština Žitište je uložila svega tri miliona dinara, i to 2014. godine, Opština Nova Crnja je tokom četiri godine izdvojila 2,3 miliona, a Opština Novi Bečej tokom dve godine 5,1 milion dinara.

Šuma je malo, a i raspoređene su neravnomerno

Dejan Maksimović iz Ekološkog centra „Stanište“ za portal zrenjaninski.com kaže da u Vojvodini ne samo da je malo površine pod šumom, već i da su šume neravnomerno raspoređene.

– Najviše šuma ima na jugu i zapadu Vojvodine u velikim kompleksima Fruške gore, sremsko-bosutskih šuma, Gornjeg Podunavlja, Vršačkih planina, Deliblatske peščare i uz tokove velikih reka. Kada se izuzmu ovi kompleksi, više od 80% Vojvodine je gotovo potpuno obešumljeno. Čak 14 od 45 opština i gradova u Vojvodini ima šumovitost manju od 1%, a 31 manju od vojvođanskog proseka od 7%. Najnepovoljnije stanje je u istočnom Banatu i centralnoj Bačkoj. Pet najmanje šumovitih opština u Vojvodini su Temerin, Srbobran, Mali Iđoš, Žitište i Plandište, sa najviše 0,3% pod šumama – objašnjava naš sagovornik.

Dodaje da postoji i vanšumsko zelenilo, odnosno zaštitni pojasevi u poljoprivredi, a da je po poslednjim dostupnim podacima njih u Vojvodini bilo samo oko 450 hektara.

Naš sagovornik smatra da se opštine i gradovi u Vojvodini gotovo uopšte ne bave rešavanjem ovog problema.

– Na konferenciji za medije u Skupštini Vojvodine, koju je održao u maju 2020. godine, Igor Mirović, bivši predsednik Pokrajinske vlade, izjavio je da „značajan broj vojvođanskih opština nije sposoban da organizuje pošumljavanje na svojoj teritoriji, ili ih to uopšte ne zanima“. Kada ovakva izjava dođe od visokih predstavnika vlasti, onda možemo samo da je što češće citiramo i koristimo, kako bismo tu istu vlast privoleli da promeni svoje ponašanje i prioritete – kaže Maksimović.

Ni opštine Sečanj i Žitište ne deluju drugačije od većine.

– Ove opštine nikada nisu finansirale pošumljavanje, a što se tiče podizanja vetrozaštitnih pojaseva, Opština Žitište je samo 2014. godine za ovu meru utrošila tri miliona dinara, tada i nikad više, a Opština Sečanj u poslednjih 11 godina nikada nije ni dinar dala – tvrdi Maksimović.

Kako navodi, iskustvo sa vlastima na svim nivoima je da se šume lako obećavaju, ali se teško podižu.

– Umesto da probleme rešavaju sistematski, da menjaju i sprovode zakone, vlasti se bave zamajavanjem javnosti. Naročito su u izbornim kampanjama popularne akcije pošumljavanja, koje osim u svrhu političkog marketinga ne postižu nikakve rezultate – izričit je Maksimović.

„Problem nije nedostatak novca, već neprihvatljiv odnos vlasti prema problemu“

Kao problematično navodi i nenamensko trošenje i to ne samo novca od naknada za seču.

– Nenamenski se troši i novac od zakupa poljoprivrednog zemljišta, i to u mnogo većim iznosima. U poslednjih 10 godina od zakupa je potrošeno na svim nivoima vlasti 30 milijardi dinara, ili oko 250 miliona evra. Jedna od propisanih mera koja se može finansirati novcem od zakupa je i podizanje vetrozaštitnih pojaseva. Pored namenskog trošenja potrebne su i izmene Zakona o šumama i Zakona o poljoprivrednom zemljištu koji bi omogućili izdvajanje zemljišta za značajnija pošumljavanja – ocenjuje sagovornik portala zrenjaninski.com.

Dugo godina se iz pokrajinskog Fonda za šume tek nekoliko procenata novca trošilo na podizanje novih šuma, a čak 70% do 90% na izgradnju i održavanje šumskih puteva, kako bi se olakšala seča i izvlačenje trupaca iz šume.

– Na primer, iz Fonda se za pošumljavanje potroši 5 do 10 miliona dinara od planiranih 30 ili 50 miliona, a za šumske puteve 70 do 100 miliona dinara, i tako godinama. Delimično je razlog tome i taj što pokrajinske vlasti ne mogu da novac iz Fonda potroše na bilo šta drugo osim na šumske puteve, jer se opštine ne javljaju na konkurse za pošumljavanje. Čak i kada bi se planiralo i ponudilo mnogo više, za pošumljavanje bi se potrošilo isto, jer za pošumljavanje je retko ko zainteresovan. Niti ima planova, niti volje da se izdvoji zemljište za pošumljavanje, ni nekog smislenog strateškog pristupa, pa tako ne možemo govoriti ni o nekoj efikasnosti. Dakle, problem nije nedostatak novca, već neprihvatljiv odnos vlasti prema problemu – objašnjava Maksimović.

Maksimović, odnosno EC „Stanište“, godinama istražuje problem nedovoljne pošumljenosti, ulaganja u pošumljavanje, prekomernu seču i slično. Ono što se nije menjalo, osim nezainteresovanosti nadležnih za rešavanje ovih pitanja, jeste i nedostupnost podataka.

– Nema ni dokumenata, propisanih izveštaja, a kada ih ima, nisu dostupni javnosti. Naravno da bi transparentnost presudno doprinela rešavanju problema, jer bi potpuno ogolila višedecenijsko nečinjenje ili pogrešno činjenje vlasti. Valjda su iz tog razloga i podaci nedostupni – zaključuje naš sagovornik.

Perspektive i strateška rešenja

Iako je sistemski pristup na nivou opština slab, regija je obuhvaćena strateškim projektima koji bi trebalo da donesu značajan pomak.

Direktor Instituta za nizijsko šumarstvo, profesor Saša Orlović, navodi da je u toku realizacija projekta „Forest Invest“, čiji je cilj podrška strategiji niskougljeničnog razvoja.

U okviru tog projekta predviđeno je da se pošumi 2000 ha površina u Vojvodini a od toga u Srednjobanatskom okrugu 479,37 hektara.

Projekat takođe uključuje investiciju u kontejnersku proizvodnju sadnica hrasta (kapacitet milion sadnica godišnje) i osavremenjavanje semenskog centra.

Kada je reč o izboru vrsta, Institut za nizijsko šumarstvo tvrdi da na osnovu dugoročnih istraživanja zemljišta određuje optimalne vrste. Profesor Orlović ističe da su topole, hrast lužnjak i vrbe najčešće predložene vrste. On objašnjava da su „topole šumske vrste koje najbrže rastu u umerenoj klimatskoj zoni i da kao takve zbog brzog rasta vezuju velike količine ugljenika, imaju nemerljivu ulogu u prečišćavanju zemljišta od raznih kontaminanata (fitoremedijacija), povećavaju kvalitet predela a proizvode značajne količine drveta koje se prerađuju u pogonima u Srbiji“.

Ova perspektiva se uglavnom razlikuje od stavova većine ekoloških aktivista, ali ukazuje na prioritete Instituta u stabilizaciji i povećanju uklanjanja ugljenika.

PROČITAJTE JOŠ: Spašen povređeni jastreb kokošar: Iz Žitišta odveden na Palić gde ga čeka oporavak

Generalno gledano, zbog niske pošumljenosti i ravničarskog terena, najveći deo šuma u Srednjem Banatu čine veštački podignute šume (topole i vrbe) namenjene industrijskoj upotrebi, gde je seča deo planskog ciklusa. Pored toga, drveće se seče i za ogrev, a značajan problem predstavlja i nelegalna seča koja se ne evidentira i o čijem obimu ne postoje javno dostupni podaci.

Zaključak je jasan: Srednji Banat suočava se sa egzistencijalnim problemom ekstremno niske pošumljenosti, što dugoročno ugrožava i mikroklimu i poljoprivrednu proizvodnju. Iako postoje projekti i stručna podrška (izrada projekata i „Forest Invest“), nedovoljno ulaganje, nedostatak dugoročnih planova i nesistemsko trošenje sredstava na nivou lokalnih samouprava i dalje su najveće kočnice za efikasno rešavanje ovog gorućeg ekološkog izazova. Bez radikalne promene u strateškom planiranju i finansiranju na lokalnom nivou, Srednji Banat će ostati u riziku od daljih ekoloških degradacija.

Ova publikacija je finansirana uz podršku Slavko Ćuruvija fondacije.