PROZOR U PROŠLOST: Ustanak u Banatu 1594. godine

Ustanak koji je 1594. godine izbio u Banatu bio je prvi ustanak srpskog naroda protiv Otomanskog carstva, na prostoru naše države. O pobuni i stradanju banatskih Srba i njihovih vođa, u ustanku podignutom krajem XVI veka protiv turske vlasti, srpska istoriografija počela se intenzivnije baviti tek krajem XIX veka, kada su se počeli proučavati strani diplomatski izvori.

Sve do tada ponešto se o prvom ustanku Srba protiv Turaka naziralo samo iz fragmentalno sačuvanih izvora i međusobno nepovezanih izveštaja na osnovu kojih, sve do danas, nije moguće u potpunosti sagledati povod, širinu i značaj ustanka. Međutim, zbog posledica do kojih je doveo ovaj ustanak, spaljivanje moštiju Svetog Save na Vračaru, mora da je imao, za ono vreme, veliki odjek na mnogo širem prostoru, nego što je prostor današnjeg Banata.

I pored njegovog nespornog značaja, kao prvog ustanka srpskog naroda protiv turske vlasti, i posledica koje je prouzrokovao, surovostima kojima su bili izloženi vođe i ustanici nakon gušenja ustanka, taj ustanak iz 1594. godine ni danas nije zauzeo značajnije mesto u srpskoj istoriografiji. Današnja saznanja o njemu skoro da se u potpunosti baziraju na izučavanju prvih pisaca o tom ustanku, Jovana Tomića i Alekse Ivića. Ne spominje se u školskim udžbenicima, o njemu se malo zna i piše.

Ipak, 1994. godine, na 400. godišnjicu ustanka, na inicijativu i u organizaciji Istorijskog arhiva Zrenjanin, održan je naučni skup u Baroknoj sali Grada Zrenjanina, kako bi se sagledao značaj i opseg prvog ustanka Srba protiv Otomanske imperije. Svoj doprinos rasvetljavanju i značaju ustanka dali su svojim radovima akademik Sima Ćirković, prof.  dr. Ljubivoje Cerović, Dušan Belča, Milan Đukanov, direktor Istorijskog arhiva i organizator ovog velikog i značajnog skupa, i drugi učesnici.

Zahvaljujući tim radovima, u mogućnosti smo da saznamo više o uzrocima izbijanja, toku ustanka, ustanicima i njihovim vođama, mestima gde su se odigrale glavne bitke, njegovim posledicama i značaju.

Da bismo sagledali zašto je baš u Banatu, krajem XVI veka, došlo do previranja i sukoba sa turskom carevinom, neophodno je sagledati geografski prostor tadašnjeg Banata i osobenost položaja banatskih Srba u tom periodu.

Padom Bečkereka i Temišvara 1551. i 1552. veći deo Banata potpao je pod vlast Otomanskog carstva i u njemu je uvedena turska organizacija vlasti. Međutim, teritorija Banata, prirodno, bila je odvojena od Turskog carstva tokovima Dunava i Tise. S druge strane, teritorija Banata bila je zaokružena Erdeljskom kneževinom, koja je bila u vazalnom odnosu prema Turcima. Želja svih erdeljskih knezova bila je da se oslobode vazalstva, ali da ne dođu u direktan sukob sa turskom vojskom. Zbog toga su se služili lukavstvom, lažnim savezima i Srbima, za koje su znali da po svaku cenu žele da proteraju Turke sa prostora na kome su živeli.

Još jedna značajna sila imala je velikog uticaja na Srbe u Banatu, to je bilo Austrijsko carstvo, čije su nesigurne granice i težnje Turaka da osvoje i ovu veliku carevinu, bile snažne i stalne. Zbog toga je ova moćna carevima morala imati sigurnog i čvrstog saveznika na svojim granicama, a to su mogli biti samo banatski Srbi.

U tim komplikovanim međudržavnim odnosima i teritorijalnim okolnostima nalaze se uzroci, tokovi, stradanja i posledice ustanka banatskih Srba 1594. godine.

U nastavku: Početak, tok i stradanje ustanika i njihovih vođa.

Nada Boroš