Prozor u prošlost: Kako je proteklo doseljavanje Krajišnika u Elemir

Naseljavanje Vojvodine posle Drugog svetskog rata započelo je nakon donošenja Zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji, 23. avgusta 1945. Zahvaljujući ovom Zakonu obezbeđen je zemljišni i stambeni fond iz koga je obavljana raspodela dobara novonaseljenom stanovništvu. Najveći fondovi za raspodelu stvoreni su odlaskom nemačkog naroda sa ovog prostora.

Prvi „voz bez voznog reda“, koji je 12. septembra 1945. stigao na železničku stanicu Novi Sad, označio je veliku seobu naroda iz pasivnih krajeva bivše zemlje u Vojvodinu.

U velikoj, organizovanoj, planskoj i dobrovoljnoj seobi, neki istoričari tvrde, najvećoj na Balkanu, oko 250.000 ljudi, žena i dece trebalo je u periodu od 1945. do 1948. da se nastani u 114 gradova i sela Vojvodine.

Najveći deo novopridošlica smeštan u Banat

Najmasovniji kolonistički talas stizao je iz Bosne i Hercegovine. Najveći deo novopridošlica smeštan je u Banat, gde je bio veliki broj praznih sela koja su ostala bez stanovništva, pretežno Nemaca.

Prema predviđenom planu, ova velika seoba naroda obavljala se železnicom, odnosno vozovima. To je bio jedini način da se iz udaljenih krajeva zemlje u Vojvodinu preseli oko 250.000 ljudi. Međutim, i u železničkom saobraćaju je bilo velikih problema zbog razrušenih mostova, nadvožnjaka, železničkih šina, kao i malog broja vagona i lokomotiva. Zbog toga je država angažovala vojsku, koja je zajedno sa železničarima radila na sanaciji oštećenih železničkih saobraćajnica. Zahvaljujući tome, vozovi su mogli da saobraćaju, a uspostavljen je i kakav takav red vožnje.

I pored toga, putovanja su bila teška i dugotrajna. Pretovareni železnički vagoni, kako ljudima, tako i osnovnim ljudskim potrepštinama, i po kojom uspomenom iz kuće i starog kraja, stizali su najpre na železničku stanicu Novi Sad. Odatle su, opet, najčešće vozovima, odlazili u mesta u kojima su se naseljavali.

Doseljavanje Krajišnika počelo u jesen 1945.

Jedno od naselja, u kojem je trebalo naseliti novo stanovništvo iz Bosne i Hercegovine, bilo je i Elemir. Selo smešteno u središnjem delu banatske ravnice, obično mirno i tiho, ali u posleratnom metežu ustreptalo i uznemireno u iščekivanju novina koje su donosili prvi posleratni dani. Jedna od njih bila je i dolazak novih žitelja, o kojima Elemirci nisu znali skoro ništa.

Stanovništvo Elemira bilo je uglavnom srpsko sve do 1786. godine. Tada se u južnom delu sela, na imanju elemirskog spahije Isaka Kiša, naseljavaju Nemci.

Ubrzo, nakon doseljavanja Nemaca 1797. godine, formiraju se dve odvojene opštine, Gornji Elemir naseljen Srbima, te otuda Srpski Elemir, i Donji Elemir, naseljen Nemcima, ili Nemački Elemir. Stanovnici dva Elemira su se poštovali i među sobom uvažavali. Donosili su zajedno važne odluke za selo, ali svako je živeo svoj život. Niko nikome nije smetao, svako je negovao i slavio svoje verske i narodne običaje i upražnjavao svoj svakodnevni život prema svojim navikama i mogućnostima.

Tako je bilo sve do kraja Drugog svetskog rata. Tada je Donji Elemir ostao bez nemačkog stanovništva koje je delilo sudbinu svojih sunarodnika, pa je delom iseljeno, a delom smešteno u logore. Oktobra 1945. godine u prazne i napuštene kuće Donjeg Elemira useljavaju se, prema planu Komisije za naseljavanje boraca za Vojvodinu, novi stanovnici. Novopridošlo stanovništvo iz Bosne i Hercegovine, odnosno iz Bosanske Krajine, sreza Bosanski Petrovac, činili su isključivo Srbi.

Umesto u Molin stigli u Elemir

U periodu od 10. do 25. oktobra 1945. naselilo se 148 porodica iz 21 sela i zaseoka sreza Bosanski Petrovac, i to 132 porodice iz navedenog sreza, i 16 porodica koje su se vratile iz Francuske.

Prema prvobitnom planu, ovo stanovništvo je trebalo da se naseli u selo Molin, koje je pripadalo opštini Nova Crnja. Međutim, zbog niskog i podvodnog zemljišta, Komisija za naseljavanje menja odluku i Krajišnike naseljava u Elemir. Krajem pedesetih godina selo Molin je raseljeno zbog podzemnih voda koje su ugrozile selo.

Sva pokretna i nepokretna imovina, koja je konfiskovana na osnovu Zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji, dodeljena je Upravi narodnih dobara Elemir. Na njenom čelu su bili upravnici Milorad Tapavički i Boža Solarov Čaruga. Uprava je raspoređivala imanja novonaseljenim porodicama i razmeštala ih u dodeljene kuće.

Prve godine življenja u novoj sredini bile teške i turobne

Prema podacima Uprave narodnih dobara Elemir, dodeljeno je 148 kuća, pokućstvo, poljoprivredni inventar i stoka. Pored toga, svaka porodica je dobila oko 9 jutara zemlje i malo vinograda, koji su se nalazili u južnom delu sela, između železničke pruge i puta za Zrenjanin. Od ukupnog broja doseljenih stanovnika, njih 916, bilo je 332 dece i 584 odraslih.

I pored toga što su dobijali sve što im je bilo potrebno za početak novog života, prve godine življenja u novoj sredini bile su teške i turobne za Krajišnike. Dugačko putovanje u neudobnim vozovima, jesenje vreme koje ih je sačekalo u blatnjavim banatskim selima, težak rad na njivama i poljima, različit način svakodnevnog života, uticao je na pojedine porodice da promene odluku i da se vrate u svoj stari zavičaj.

Zbog toga, a i nezadovoljni dobijenom kolonizacijom, od 148 naseljenih elemirskih porodica, 14 porodica je odlučilo da se vrati nazad u svoja rodna mesta.

Krajišnici predano negovali verske običaje

Sve do 1947. godine Krajišnici su predano negovali verske običaje i slavili svoje slave. Kasnije, mnoge porodice, iz političkog, ideološkog pa i materijalnog razloga, prestale su da obeležavaju verske praznike. Međutim, pojedine familije nikada nisu prestale da drže svoje krsne slave, a i druge verske praznike. Bez obzira na posledice koje su mogle imati.

Za novopridošlo stanovništvo Elemira od posebnog značaja je bilo formiranje Seljačke radne zadruge, kojoj su dali ime po narodnom heroju Zdravku Čelaru. SRZ „Zdravko Čelar“ formirana je 13. marta 1946. godine. U nju je odmah po osnivanju ušlo 126 porodica sa oko 1000 članova, a kasnije su, do 1949. godine, ušle i ostale porodice.

Iako je zadrugarstvo za Krajišnike bilo novina, oni su ga prihvatili kao nešto što je dobro i korisno za zajednicu. Rad je bio težak i naporan jer su se zacrtani planski zadaci u potpunosti morali realizovati. Međutim, radilo se sa voljom, uz pesmu, druženje i međusobno ispomaganje. Svaki problem koji bi se tokom rada pojavljivao uspešno se rešavao na zadružnim skupštinama. Kancelarija i uprava SRZ „Zdravko Čelar“ bila je smeštena u zgradi bivše nemačke opštine. U dvorištu uprave bile su smeštene i radionice – kovačka, stolarska i kolarska.

Zadrugari su pored zemlje, koju su uneli u zadrugu i uspešno obrađivali, stvorili i solidan stočni fond. Zadruga je živela i radila sve do 1960. godine. Tada je zajedno sa SRZ „Prva proleterska“ i Poljoprivrednom zadrugom „Dr Boško Vrebalov“ formirana Poljoprivredna zadruga „Napredak“.

Mnogo toga se promenilo

Od naseljavanja kolonista u Vojvodini posle Drugog svetskog rata do danas prošlo je više od sedam decenija. Za to relativno dugo vreme sve se promenilo. Ljudi, naselja, sastav stanovništva u kolonističkim mestima, navike i običaji. Bivši kolonisti stopili su se sa sredinom u kojoj su nastavili svoje živote i živote svojih porodica. Prihvatili su nova društvena kretanja i stremljenja, i pokazali se kao napredni elemenat u sredini u kojoj žive.

Međutim, ostali su čvrsti na tuđe uticaje, negujući i dalje svoje narodne običaje, pesme i igre. Nadamo se da će i potomci ponosnih Krajišnika slediti puteve svojih predaka.

Za portal zrenjaninski.com piše istoričarka Nada Boroš