PROZOR U PROŠLOST: Jevreji bili od velikog značaja za Veliki Bečkerek

Prvi Jevreji koji su se naselili u naš grad bile su porodice Joakima Goldštajna i Mojsija Abrahama 1747. godine. Austrijsko carstvo, kome je u to vreme pripadao i Banat, nerado je naseljavalo Jevreje. Između ostalog i zbog njihovog lojalnog odnosa prema Otomanskom carstvu.

Međutim, zahvaljujući velikim gradskim taksama, ali i snalažljivosti, ove dve porodice dobile su boravišnu dozvolu. Ubrzo su počele da pristižu i druge porodice – Frajnd, Julius, Gutman, Lihtental i druge.

Kako Mojsijeva vera nalaže obavezu bogosluženja, već 1790. godine osnovana je jevrejska verska zajednica. Ona je brojala oko trideset porodica.

Sto godina nakon naseljavanja prvih Jevreja, 1. januara 1857. godine, izvršen je popis svih Jevreja koji žive u gradu, bez obzira na mesto rođenja. Po tom popisu zabeležena su ukupno 604 lica, a od toga 428 je rođeno u Velikom Bečkereku. Ostali su bili doseljeni iz slovenskih zemalja i Bačke.

Prva Sinagoga izgrađena 1852. godine

Tokom XIX veka jevrejska zajednica je materijalno veoma ojačala, a i brojno se povećala. Stoga je 1852. godine izgradila prvu bogomolju – Sinagogu, na uglu današnje Jevrejske i Sarajlijine ulice. Međutim, ova bogomolja nije bila dovoljno velika za sve brojniju i imućniju jevrejsku zajednicu, pa je porušena 1893/1894. godine.

U to vreme već se uveliko radilo na projektu za izgradnju nove bogomolje. Naime, tadašnji rabin Mavro Klajn uspeo je da se dogovori sa priznatim arhitektom iz Budimpešte, Lipotom Baumhornom, da izradi projekat za novu Sinagogu. Zahvaljujući ovom poznatom arhitekti, novoizgrađena Sinagoga je bila jedna od najlepših građevina u našem gradu. Završena je 1896. godine, kada je i osveštana. Fasada ove bogomolje bila je veoma dekorativna. Izrađena je od različitih kvalitetnih materijala, a kupasti krov bio je prekriven bakrom. Građena je od sredstava jevrejske opštine, ali i od dobrovoljnih priloga svih naroda koji su živeli u tadašnjem Velikom Bečkereku.

Međutim, ova vredna građevina krasila je naš grad samo 45 godina. Odmah po ulasku u grad, aprila 1941. godine, okupacione snage su je porušile. Po fragmentalno očuvanim ostacima, koji se čuvaju u Jevrejskoj oštini i Narodnom muzeju, može se sagledati sva njena lepota.

Polovinom XIX veka, 1852. godine, otvorena je jevrejska škola. Nakon toga osnovana su i humanitarna društva za pomoć svima kojima je ona bila potrebna, bez obzira na verska i nacionalna opredeljena.

Jevreji iz našeg grada proterani 1941. godine

Koliko su Jevreji, kao zajednica, bili od značaja za grad, svedoče podaci o brojnim fabrikama i trgovinama koje su pripadale članovima ove zajednice, kao što je fabrika skroba, kvasca… Dugogodišnji uspešni direktor fabrike šećera Viktor Elek je tridesetih godina bio jedan od najuticajnijih i najhumanijih ljudi našeg grada. On je, nažalost, uhapšen i obešen među prvima, odmah po ulasku okupatora u grad, aprila 1941. godine.

Slična sudbina zadesila je i ostale Jevreje u našem gradu i okolini. Njih su nemačke fašističke snage najpre uhapsile, a zatim sve zajedno, avgusta 1941. godine, brodovima, Begejom, Tisom i Dunavom, deportovale za Beograd. U logorima smrti u Beogradu ubijeno je 1.280 Jevreja iz našeg grada i okoline.

Naš Banat, nažalost, bilo je prvo mesto u Evropi iz koga su proterane sve jevrejske porodice već 1941. godine.

Za portal zrenjaninski.com piše istoričarka Nada Boroš